دنیای اقتصاد : ایران و اندونزی به‌تازگی به عقد توافق‌های تجاری روی آورده‌اند؛ توافق‌هایی که شاید موجب بالا رفتن انتظار همکاری میان این دو کشور بزرگ و مسلمان شود. اندونزی کشوری پرجمعیت است، پرجمعیتترین کشور مسلمان جهان. اقتصادی بزرگ دارد و از تجارت آزاد استقبال می‌کند و با شمار قابل‌توجهی از کشورها و اتحادیههای جهان قرارداد تجارت آزاد برقرار کرده است و به بندر چابهار ایران نیز بیعلاقه نیست. همه این مسائل ایران را که در محاصره تحریم‌های ظالمانه و یک‌جانبه قرارگرفته، به گسترش روابط و سهمگیری از این اقتصاد یک‌تریلیون دلاری تشویق می‌کند، اما هر اندازه هم افق دوردست تجارت ایران و اندونزی روشن باشد - البته چنانچه از این فاصله رویت آن ممکن باشد- اکنون شرایط حداقل در حالت ایده‌آل قرار ندارد؛ نخست اینکه این کشور سرمایهپذیر است و ایران سرمایه چندانی ندارد تا از مشوق‌‌‌‌های جذب سرمایه این کشور طرفی بربندد.
از سویی شرکای تجاری اندونزی نیز بسیار قدرتمندند و رقابت با آنها هرچند ناممکن نیست، اما شاید دشوار؛ بهویژه که این روابط اندونزی برای شرکایی چون کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس، بهویژه عربستان و امارات چنان عمیق است که ایران برای رسیدن به سطح همکاری این کشورها با اندونزی که پیوندهای اقتصادی، دینی و فرهنگی عمیق‌تری با این کشورها دارد، باید پیشنهادی چرب و شیرین داشته‌باشد؛ بندر چابهار می‌تواند این پیشنهاد باشد؟ گزارش مرکز پژوهش‌های اتاق ایران از جمله این مساله را بررسی کرده‌است.
کشور جزیره‌‌‌‌ها
اندونزی به‌عنوان بزرگ‌ترین مجمع‌‌‌‌الجزایر جهان، با اقتصادی ۱.۱تریلیون دلاری، جایگاه شانزدهمین اقتصاد بزرگ جهان را به خود اختصاص داده‌است. تنوع اقتصادی بالا، رشد پایدار، بازار مصرفی وسیع و نیروی کار رقابتی، این کشور را به‌عنوان یک قدرت نوظهور اقتصادی در جهان مطرح کرده‌است. بااین‌‌‌‌وجود، اندونزی با چالش‌هایی مانند نابرابری درآمد، شکاف‌‌‌‌های زیرساختی و پیچیدگی‌های قانونی- مقرراتی نیز روبه‌رو است.
دیپلماسی اقتصادی فعال، ابزار اندونزی برای مقابله با چالش‌ها و دستیابی به اهداف اقتصادی خود بوده و از این طریق به‌دنبال ارتقای جایگاه خود در تجارت‌جهانی است. این کشور با عضویت در سازمان‌های بین‌المللی، انعقاد توافق‌نامه‌های تجارت آزاد، تمرکز بر تجارت با آسیا (بهویژه چین)، توسعه زیرساخت، ارائه مشوق‌‌‌‌های سرمایه‌گذاری، تنوع‌‌‌‌بخشی به صادرات و ارتقای توانمندی‌های کسب‌وکارهای کوچک و متوسط، به‌دنبال تاثیرگذاری بر تجارت‌جهانی، تامین دسترسی پایدار به بازارها، جذب سرمایه‌گذاری خارجی، افزایش رقابت‌پذیری و تنوع‌‌‌‌بخشی به صادرات خود است.
معتقد به آزادی تجارت
شبکه پیچیده‌‌‌‌ای از توافق‌نامه‌های تجارت آزاد، ستون اصلی دیپلماسی اقتصادی اندونزی را تشکیل می‌دهد. این توافق‌نامه‌‌‌‌ها با تسهیل دسترسی به بازار، انتقال فناوری و جذب سرمایه‌گذاری خارجی، نقشی کلیدی در تجارت خارجی این کشور ایفا می‌کنند. اندونزی علاوه‌بر عضویت در آسه‌‌‌‌آن، در توافق‌نامه‌های متعددی با کشورهای مختلف ازجمله چین، ژاپن، کره‌جنوبی، استرالیا، هند و اتحادیه اروپا مشارکت دارد. اندونزی با اتکا به دیپلماسی اقتصادی فعال و استراتژی‌های متنوع، به بستری جذاب برای سرمایه‌گذاری خارجی تبدیل شده‌است. این کشور با عضویت در آسه‌‌‌‌آن و انعقاد توافق‌نامه‌های متعدد تجارت آزاد، به‌دنبال ارتقای جایگاه خود در تجارت‌جهانی، تامین دسترسی پایدار به بازارها، جذب سرمایه‌گذاری خارجی، افزایش رقابت‌پذیری و تنوع‌‌‌‌بخشی به صادرات خود است. این کشور در سال‌های اخیر شاهد افزایش قابل‌‌‌‌توجه سرمایه‌گذاری خارجی بوده که نشان‌دهنده افزایش جذابیت آن برای سرمایه‌گذاران بین‌المللی است.
تحریم‌ها و استثنای چابهار
اندونزی با وجود پتانسیل‌های اقتصادی بالا، جایگاه ضعیفی در دیپلماسی اقتصادی ایران دارد. سهم ایران در تجارت خارجی اندونزی کمتر از یک‌درصد است. ایران در رقابت با رقبای نفتی خود در منطقه، مانند عربستان‌سعودی و امارات‌متحده‌عربی، برای حضور در بازار اندونزی موقعیت ضعیفی دارد. تحریم‌ها مهم‌ترین مانع توسعه روابط تجاری دو کشور محسوب می‌شود و تا زمانی‌که این تحریم‌ها ادامه داشته‌باشد، فرصت چندانی برای توسعه سریع روابط تجاری وجود نخواهد داشت. همکاری در بندر چابهار می‌تواند یکی از راه‌‌‌‌های توسعه روابط تجاری دو کشور باشد. این بندر از تحریم‌های آمریکا مستثنا شده و می‌تواند به‌عنوان حلقه‌‌‌‌ای برای دسترسی اندونزی به بازارهای آسیای‌مرکزی و روسیه باشد. سرمایه‌گذاری مشترک دو کشور در بندر چابهار می‌تواند مورد‌توجه قرار گیرد.
صادرات اصلی اندونزی شامل مواردی نظیر سوخت‌های معدنی، مشتقات نفتی، چربی‌‌‌‌ها و روغن‌های حیوانی و گیاهی، آهن و فولاد است. در مقابل، واردات این کشور عمدتا ماشین‌آلات، رآکتورهای هسته‌‌‌‌ای، دیگ‌‌‌‌های بخار و تجهیزات الکتریکی و الکترونیکی را شامل می‌شود. اندونزی به‌عنوان بزرگ‌ترین صادرکننده زغال‌سنگ حرارتی در جهان شناخته شده‌است که بیشترین میزان صادرات آن به چین و هند می‌رسد. علاوه برجایگاه چین، ایالات‌متحده، ژاپن و هند در بازارهای صادراتی مهم اندونزی، کشورهای دیگری نظیر مالزی، سنگاپور، فیلیپین، کره‌جنوبی، ویتنام و تایلند نیز حضور دارند که به دلیل تقاضای بالای آنها برای کالاهای صادراتی کلیدی اندونزی و همچنین نزدیکی جغرافیایی که تجارت را تسهیل می‌کند، بازارهای جذابی برای اندونزی به‌شمار می‌روند.
نوسان تجارت با ایران
از دیگر سو، باتوجه به آمارهای مرکز تجارت بین‌الملل، صادرات اندونزی به ایران در سال‌های اخیر، نوساناتی داشته‌است. در سال، ۲۰۱۸ ارزش صادرات ۲۹۶.۵۲۰میلیون دلار بود؛ این رقم در سال۲۰۱۹ با کاهش قابل‌توجهی به ۱۱۸.۰۹۹میلیون دلار کاهش یافت، با این حال در سال۲۰۲۰ با افزایش صادرات به ۱۹۸.۲۶۱میلیون دلار، اندکی بهبود یافت. در سال، ۲۰۲۱ این رقم به ۱۸۷.۱۷۷میلیون دلار کاهش یافت، اما در سال۲۰۲۲ دوباره به ۲۴۲.۵۵۲میلیون دلار افزایش یافت اما آمارهایی که توسط ایران منتشر شده، بسیار متفاوت است.
بر مبنای این آمارها در سال۱۴۰۱ یک‌میلیون و ۸۱۸هزار و ۵۵۸تن کالای غیرنفتی، به ارزش ۹۶۵.۱۵۹.۶۲۶ دلار بین ایران و اندونزی مبادله شد که یک‌میلیون و ۷۲۵هزار و ۳۴۰تن به ارزش ۸۴۶.۵۳۹.۶۵۵ دلار صادرات کالای ایرانی به اندونزی بوده و ۹۳هزار و ۲۱۹تن کالا به ارزش ۱۱۸.۶۲۲.۹۷۱ دلار، واردات ایران از اندونزی بوده‌است. بیش از ۹۵درصد صادرات ایران به اندونزی در سال۱۴۰۱ محصولات فولادی و آهنی بوده و ۵درصد دیگر شامل خرما، کشمش، ادویه، زعفران، سنگ مرمر، مشتقات پتروپالایشگاهی، قیر، مواد شیمیایی، کفپوش، دارو، سنگ فیروزه، روی، اجزای هواپیما، تلمبه‌‌‌‌های گریز از مرکز، دوربین چشمی و دستگاه‌های علائم حیات و تجهیزات پزشکی بوده‌است.
دلیل اصلی این تفاوت چشمگیر در آمارهای مرکز تجارت بین‌الملل که از مهم‌ترین مراجع آماری بین‌المللی محسوب می‌شود، با آمارهای ارائه‌شده از سوی ایران روشن نیست. از نظر برخی کارشناسان، در گذشته خطوط کشتیرانی به‌طور مستقیم بین ایران و اندونزی برقرار بود که هزینه تجارت را به‌شدت کاهش می‌داد؛ اما اکنون طرفین به ناگزیر باید از بندرهای کشورهای ثالث اقدام کنند.
آمیختگی آمار و سیاست در ایران
آمیختگی آمارها با سیاست در ایران می‌تواند یکی از دلایل تفاوت‌‌‌‌های آماری باشد. البته نگاه تبلیغاتی به روابط تجاری با کشورهای دیگر و آمارسازی را نیز نمی‌توان از نظر دور داشت. آمار در حکمرانی ایران، به‌شدت با سیاست درآمیخته و از دقت کافی در موارد زیادی بهویژه در تعاملات تجاری با کشورهای دیگر برخوردار نیست. حتی درصورتی‌که آمارهای ارائه‌شده از سوی مقامات ایرانی را مبنا قرار دهیم که تجارت دو کشور را حدود یک‌میلیارد دلار برآورد کرده‌‌‌‌اند، جایگاه ایران در تجارت خارجی اندونزی بسیار نازل است. برمبنای آمارها در سال ۲۰۲۲ اندونزی شاهد افزایش قابل‌توجهی در هر دو بخش واردات و صادرات بود که نشان دهنده نقش فعال این کشور در بازار جهانی است.
نزدیکی با اعراب خلیج‌فارس
براساس داده‌‌های وزارت بازرگانی اندونزی، حجم تجارت دوجانبه میان این کشور و امارات‌متحده‌عربی در سال ۲۰۲۲ به حدود ۵میلیارد دلار رسید‌که نشانه افزایش تقریبا ۲۰درصدی نسبت به ۳ سال‌گذشته است. آمار مربوط به تجارت با عربستان حتی بیش از این مساله را آشکار می‌کند. برمبنای این آمار، می‌توان مدعی شد که جایگاه ایران در کلیت تجارت خارجی اندونزی بسیار ضعیف است و در مقام مقایسه با برخی از همسایگان نفتی نیز جایگاه درخوری ندارد؛ به دیگر سخن، تا تبدیل‌شدن ایران به شریک تجاری مهم برای اندونزی، زمان زیادی در پیش است و البته نباید غافل شد که برای ایران، بازاری با پتانسیل همچنان بالا در این کشور وجود دارد.